Mindfulness staat volop in the picture. Jon Kabat-Zinn ‘vertaalde’ ruim dertig jaar geleden het boeddhisme voor de westerse mens en ontwikkelde Mindfulness Based Stress Reduction. Zijn liefde voor het leven zette hem aan tot deze onconventionele stap: ‘Aandacht brengt ons tot het besef wie we werkelijk zijn.’
Tekst: Christa Spanbauer.
Dit artikel verscheen in boeddhistisch tijdschrift Vorm & Leegte.
Op de vraag naar de grondregels van de hoogste wijsheid antwoordde zen-meester Ikkyu eens met de beroemde woorden ‘aandacht, aandacht, aandacht’. Aandacht doet ons volledig aanwezig zijn in dit moment. Hierheen wil iedere waarachtige spirituele weg ons voeren: in het ogenblik, in de onmiddellijke ervaring van het leven aangekomen, zien, horen, ruiken, voelen, proeven, helemaal aanwezig zijn met alle zintuigen.
Jon Kabat-Zinn ontwikkelde de methode van de zogenoemde ‘stressvermindering door aandacht’ (in het Engels: Mindfulness Based Stress Reduction, MBSR) reeds aan het eind van de zeventiger jaren in de door hem opgerichte kliniek voor stressreductie in Massachusetts. De in boeddhistische meditatie geschoolde, gepromoveerde bioloog baseerde MBSR op de leer van de Boeddha over de vier bewustwordingen: de bewustwording van het lichaam, de gevoelens, de geest en de manifestaties. Zijn methode heeft drie wezenlijke bestanddelen: de bodyscan, de zitmeditatie en lichaamsoefeningen. Bovendien leren de cursisten aandacht in het dagelijks leven te beoefenen. Meditatie en spiritualiteit worden zo midden in het leven geplaatst.
Het helende en gezondheidsbevorderende effect van deze methode wordt sindsdien door talloze wetenschappelijke onderzoeken gestaafd, wat de afgelopen jaren internationaal voor grote belangstelling en erkenning heeft gezorgd. Pas onlangs verklaarde de wereldgezondheidsorganisatie stress tot één van de grootste gevaren voor de gezondheid in de 21e eeuw.
Tegen deze achtergrond heeft het decennialange onderzoekswerk van Jon Kabat-Zinn op het gebied van stressvermindering actuele en vernieuwende betekenis.
‘Van begin af aan was het mijn bedoeling om meditatie voor een breed publiek toegankelijk te maken. Ik ben als jonge man begonnen met mediteren en heb daardoor de positieve uitwerking van meditatie op mijn eigen leven ervaren. Daarom wilde ik dat iedereen dit kon ervaren. Ik oefende bij zen-meesters, swami’s en goeroes om uit te vinden welke meditatietechnieken voor mij de juiste waren. Zo kwam ik in contact met de dharma (de leer van Boeddha) en dat veranderde mijn leven totaal. Ik had moleculaire biologie gestudeerd en stond nu voor de beslissing hoe het met mijn leven verder zou gaan. En ik vroeg me af: wat is mijn opgave in deze wereld? Heeft de wereld werkelijk behoefte aan nóg een moleculair bioloog? Er waren er zoveel die op dit gebied werkzaam waren, maar wie bekommerde er zich destijds al om meditatieve aandacht in de westerse maatschappij te integreren? Het werd me toen duidelijk dat ik dit wilde doen en dat ik die wens trouw moest blijven.
Vertaling van de dharma
Mijn doel was dat heel gewone Amerikanen meditatie op een dag volstrekt normaal zouden vinden en daarom ook zelf zouden uitproberen. Ik probeerde een soort ‘vertaling’ van de dharma voor de westerse mens te vinden, zodat mensen als mijn moeder of jouw vader het zouden kunnen begrijpen. Het ging me hierbij van het begin af aan om oefening van de aandacht. Alle mensen hebben het vermogen aandachtig te leven – in het Westen hadden wij echter lange tijd geen toegang tot methoden om de aandacht systematisch te oefenen. Ik heb dat wat we heden ten dage aandachttraining noemen dus niet uitgevonden, maar ik heb heel oude oosterse wijsheden omgezet in een taal die voor de moderne mens toegankelijk is.
Ik vertrouwde hierbij op mijn eigen ervaring en ik vond het belangrijk deze ervaring op medisch terrein in te brengen. Ik had duidelijk het gevoel dat het mijn roeping was meditatie en geneeskunde bij elkaar te brengen, ik voelde intuïtief aan hoe ik meditatie dichter bij de mensen zou kunnen brengen. Voor mij is dit werk mijn karma.
Het is de uitdrukking van mijn liefde voor het leven, liefde voor de dharma en liefde voor de mensen. En zo ben ik indertijd hiermee begonnen en er nooit meer mee opgehouden. Ik heb er steeds voor gedaan wat ik kon. Aandacht is voor mij geleefde liefde. Zij brengt ons tot het besef wie we werkelijk zijn.
De grondslag van wat we nu Mindfulness Based Stress Reduction noemen, bestaat uit een cursus van acht weken. We geven deze cursus in onze klinieken aan zieke mensen en mensen met chronische pijn. Onze patiënten worden in deze periode vertrouwd gemaakt met effectieve aandachtsoefeningen die uit het boeddhisme en de hatha-yoga stammen. Zelf heb ik vele jaren ervaring opgedaan met verschillende boeddhistische technieken, vooral met vipassana en zen.
Worden wie je bent
Waar de meeste van onze patiënten zoals ze zeggen naar verlangen, is een gevoel van innerlijke rust. Natuurlijk zoeken ze ook naar ontspanning, naar mogelijkheden hun stress af te bouwen en hun pijn te verminderen. Ze zoeken niet naar verlichting of inwijding in een spirituele weg. Ik gebruik daarom het woord ‘spiritualiteit’ nauwelijks meer. Niet omdat ik iets tegen spiritualiteit heb, maar omdat voor mij welbeschouwd alles spiritueel is.
Veel mensen hebben geïdealiseerde en romantische voorstellingen van spiritualiteit. Maar je kunt je hele leven eraan besteden een spiritueel mens te worden, om op je sterfbed te ontdekken dat je verzuimd hebt de mens te zijn die je werkelijk bent en dat je je tijd ermee verdaan hebt een vroom leven te willen leiden. Je kunt alleen worden wie je al bent. En dan besef je dat je wezenlijke natuur al volkomen is, al Boeddha is. Je hoeft je dus niet te kastijden, geen pij aan te trekken, je hoeft je hoofd niet kaal te scheren en in een vreemde taal te chanten. Dat is volstrekt niet nodig. Dat is juist wat de spirituele wegen ons zeggen.
Zoals ik het zie gaat het minder om het overwinnen van het lijden, maar veel meer om het verwerven van een diep inzicht in de aard van het lijden om er daardoor in zekere zin vrij van te worden. We kunnen het lijden niet overwinnen, want het maakt deel uit van ons leven en is daardoor onvermijdelijk. Wanneer een aardbeving je huis verwoest kun je daar niets aan doen. Wat je wel kunt doen, is je verhouding tot wat er gebeurd is, je gevoelens en gedachten die daarop betrekking hebben veranderen.
Dat wil zeggen niet aan je eigen voorstellingen vasthouden, maar leren met de feitelijke gegevens om te gaan. Wanneer we een diep inzicht in onze ware natuur verwerven en beseffen wat we werkelijk zijn, heeft dit een diepe bevrijdende en helende werking op onze geest. Pijn kunnen we als mens niet vermijden. Maar we hebben wel degelijk invloed op hoezeer we aan die pijn lijden. Wanneer we dus leren de dingen te nemen zoals ze zijn, zijn we in zekere zin vrij van het lijden, zelfs als we veel pijn hebben.
En wanneer we inzien dat pijn niet persoonlijk is – ook al komen we steeds in de verleiding ze heel persoonlijk te nemen – kunnen we tot een wijze en meevoelende omgang met ons leed komen.’
Uittreksel van een interview met Jon Kabat-Zinn, door Christa Spanbauer.
Dit artikel verscheen in Vorm & Leegte 58, lente 2010. Het hele interview is gepubliceerd in In het huis van wijsheid, een uitgave van Asoka, 2009.
Foto: Indian Yogi (Yogi Madhav) on Unsplash
