Over de toekomst van mindfulness

Inleiding

Het is al weer een tijdje geleden dat mindfulness in Nederland wat vastere grond onder de voeten kreeg. Na een aantal jaren van plaatselijke trainingen verzorgen, startte Johan Tinge – één van de pioniers in Nederland – in 2005 het Instituut voor Mindfulness (IvM), dat in 2023 werd omgedoopt in Gentleminds, Instituut voor Compassie.

Ondergetekende startte in 2007 in de derde trainersgroep van Nederland, en in 2008 gaf ik mijn eerste training. Nu, anno medio 2023, is mijn 85e mindfulnesstraining gestart, heb ik daarnaast zo’n 50 groepen in de psychiatrie begeleid en enkele honderden mensen binnen en buiten het ziekenhuis individuele begeleiding op basis van mindfulness mogen geven.

Ik dit artikel wil ik aan de hand van de opgedane ervaring met het mooie en effectieve mindfulnessprogramma een richting schetsen waarin ik denk dat mindfulness zich zou mogen ontwikkelen om nóg waardevoller te worden.

Mindfulness, van marge naar mainstream

Toen ik startte met trainingen geven, vond ik dat best spannend. Mindfulness was in opkomst, maar beslist nog niet ingeburgerd. Er kleefde nog een zweverig imago aan. Toch ging de ‘inburgering’ eigenlijk best vlot, mogelijk mede omdat ik zelf geen zwever ben en de boodschap van mindfulness goed kan vertalen naar het concrete dagelijkse leven.

Zo begonnen de groepen zich geleidelijk aan te vullen en mocht ik steeds meer matjes en meditatiekussens transporteren van huis naar de zaal die ik huurde (en gelukkig een aantal jaren voor vast mocht huren, zodat ik m’n spullen daar netjes kon opbergen).

Ook kwam het onderzoek naar het effect van mindfulness goed op gang en het bleek een waardevolle training te zijn. Daarnaast vond (en vindt) er een professionaliseringsslag plaats van trainers. Er kwamen meer opleidingsinstituten (wat ik niet persé positief vind), er kwam een beroepsvereniging (de VMBN) en enkele jaren later zelfs nóg een. Ik vraag me nog steeds af wat daar de reden voor was, Nederland lijkt me gewoon te klein voor twee beroepsverenigingen voor mindfulnesstrainers.

Verdere professionalisering

En dan zaten we enkele jaren geleden zomaar ineens met meer dan 1000 mindfulnesstrainers in Nederland. De VMBN deed mooi werk door het MBSR programma geaccepteerd te krijgen bij een aantal aanvullende ziektekostenverzekeringen. Langzaamaan deed mindfulness zijn intrede in de reguliere GGZ als aanvulling op behandelprogramma’s. We hebben in Nederland sinds enkele jaren in Nijmegen een heuse hoogleraar psychiatrie die zich toespitst op mindfulness en de toepassing ervan in de gezondheidszorg. Via dit Radboud UMC Centrum voor Mindfulness doet Nederland nu ook mee aan wetenschappelijk onderzoek, prachtig!

Daarnaast hebben we sinds 2008 de zogenaamde MBI:TAC, de Mindfulness Based Interventions: Teacher Assessment Criteria. Dat is een hele mondvol. Het betekent dat er nu criteria zijn voor mindfulnesstrainers voor het verzorgen van mindfulnessprogramma’s. Aan de Universiteit van Bangor in Wales heeft trainer en docent Rebecca Crane met een aantal collega’s een huzarenstukje geleverd door een aantal criteria op te stellen waar een goede (we zeggen dan competente) mindfulnesstrainer aan zou mogen voldoen. Over deze criteria zal ik een andere keer een artikel schrijven, want dat is best interessant.
De grondlegger van het mindfulness-/MBSR-programma, Jon Kabat Zinn, heeft zich hier nooit aan gewaagd. Waarom weet ik niet precies, maar ik kan me voorstellen dat als je niet verwacht dat mindfulness zo groot wordt als het nu is, dat je daar niet aan denkt. Of dat je heel goed inschat dat het een immense klus is…

Corona

Maart 2020 ging het land op slot. Groepstrainingen waren niet meer mogelijk. Ik zat zelf al een tijd te broeden op een online leeromgeving en kreeg daar nu ineens de tijd voor. Daar heb ik nu nog steeds profijt van, nu ik deze omgeving ook geschikt heb gemaakt voor deelnemers van de live groepen.

Veel trainers hebben soortgelijke stappen genomen. Dat geeft weer heel veel nieuwe ervaringen én onderzoeksgebieden. Wat veel trainers ook merken is dat het sindsdien lastiger is om de groepen goed gevuld te krijgen. Daar komt een stuk economische onderzekerheid bij, om over inflatie en de gasprijzen nog maar te zwijgen. Deze ontwikkelingen zijn voor mij een extra reden geweest om de Veerkrachttraining te ontwikkelen. Maar dat is een apart verhaal, we gaan nu verder met de toekomst van mindfulness.

Anno 2023

Het zit vast in de lucht, want sinds ik bezig ben met dit artikel, lees ik geregeld artikelen van trainers of docenten die open staan voor een verandering van het mindfulnessprogramma. Laat ik allereerst dit vermelden: het mindfulness-/MBSR-programma bestaat sinds 1979 en gaat dus al 44 jaar mee. Dat is een enorme prestatie en zegt iets over de kwaliteit van het programma! Dus misschien dat de tijden veranderd zijn en dat mensen zich minder snel opgeven voor een 8-weeks programma mét ‘huiswerk’, maar laten we het kind ook niet met het badwater weggooien, oftewel nu die hele training ‘afschrijven’.

Daarnaast zijn veranderde tijden misschien een goede aanleiding om eens te kijken naar het programma en de manieren waarop we mindfulness nóg beter kunnen neerzetten in de wereld. Wat zien we zoal gebeuren?

Opleidingsinstituten voeren veranderingen door

In opleidingsland gebeurt veel op het moment. Het Instituut voor Compassie maakt de opleiding tot mindfulnesstrainer modulair. Het bekende Centrum voor Mindfulness van Rob Brandsma is overgenomen door een of andere fabriek (ben benieuwd naar het verhaal hierachter) en Rob is een nieuw instituut begonnen en heeft een groot deel van zijn team meegenomen.
Ik ga niet alle ontwikkelingen beschrijven; maar wil laten zien dat er veel beweegt.

Internationaal maakt men de balans op

Als voorbeeld van een internationale ontmoeting noem ik de bijeenkomst waar ook Jon Kabat-Zinn bij aanwezig was, in april 2023 in Engeland. Jon sprak hier over “the current needs and demands for mindfulness teaching today“, oftewel “de behoeften en eisen om in de huidige tijd mindfulness te doceren”.

Nadat ik de samenvatting gelezen had, vond ik de uitkomst van deze drie uur durende online meeting tamelijk mager. Er zijn uitdagingen voor trainers en we moeten goed gebruik maken van alle nieuwe mogelijkheden om mindfulness in de wereld te brengen. En trainers moeten vooral zelf aan hun beoefening van mindfulness blijven denken.
Géén onzin, én ik denk dat er meer kansen zijn…

Eigen ervaringen

Hoe mooi de MBSR ook in elkaar zit (en dat mogen we ons best blijven realiseren), de veranderende tijden en nieuwe inzichten geven een mooie aanleiding om het mindfulness-programma te verbeteren. In de onderstaande kopjes geef ik daarvoor een voorzet. Ze zijn niet alleen gebaseerd op mijn mening, maar ik heb er de afgelopen jaren ook mee ‘geoefend’ in mijn trainingen. Na het overzicht licht ik dat nader toe.

Mindful communiceren

In de mindfulnesstraining is het leren (her)kennen van patronen en keuzes benutten om anders te reageren belangrijk. Deelnemers zijn daar vaak in vastgelopen, op allerlei manieren. Eén van de thema’s waar patronen heel diep zitten, is communicatie, en dan nog het meest met de mensen die je goed kent.

Onze naasten weten vaak de knoppen die ons triggeren in een emotie of in onbewust gedrag goed in te drukken. Niet vreemd, want ze hebben die knoppen vaak zelf “geïnstalleerd”. Niet voor niets is er een Zen-gezegde dat luidt “als je denkt dat je verlicht bent, ga dan maar eens drie weken bij je ouders logeren”. Zo is het maar net.

Mindful omgaan met mensen die je goed kent en waar veel patronen in de relatie zitten is een beoefening die langer gaat duren dan de acht weken van een mindfulnesstraining. In de training is aandacht voor dit thema, maar mijns inziens te weinig om echt goede handvatten te geven aan deelnemers. Er zijn inmiddels ook wel trainingen in mindful communiceren, maar ik vind echt dat dit thema in de basistraining meer aandacht mag hebben.

Traumasensitiviteit

Als je mindfulnesstrainer bent, kom je eerder vroeg dan laat een deelnemer tegen die een negatieve reactie heeft op de oefeningen. Waarbij bijvoorbeeld de klachten onverklaarbaar erger worden, of bij wie erg veel weerstand of onrust ontstaat. Bij mij duurde het niet lang voor dat gebeurde. De eerste keer dacht ik nog dat het mijn onervarenheid als trainer was, en dat had er ook vast mee te maken. Niet veel later legde ik zelf een verband met trauma en ging ik me daarin verdiepen.

Nu ik er zo over schrijf, vind ik het des te vreemder dat niet meer collega-trainers eerder traumasensitief zijn gaan werken. Je bent toch mindfulnesstrainer en als het goed is oplettender dan je deelnemers? Dus waarom is het traumasensitief werken ineens zo’n hype en stort iedereen (trainers én opleidingen) zich erop? Het duidt erop dat het voor veel trainers nieuw is en dat ze er niet eerder over hebben gedacht. Hoe zijn ze dan al die jaren omgegaan met deelnemers die het moeilijk hebben in hun training?

Hoe dan ook, inmiddels is – vooral door het goede werk van de Canadese mindfulnesstrainer en therapeut David Treleaven – het begrip traumasensitief goed ingeburgerd in de trainerswereld. Het krijgt een plek in de mindfulnesstraining en volkomen terecht. Traumasensitief werken verdient ook een ruime plek in het programma, dus wat mij betreft moet daar een aanpassing plaatsvinden. Inmiddels zijn de MBI:TAC waar ik hierboven over schreef, in hun nieuwste versie aangevuld met de trainersvaardigheden om traumasensitief te kunnen werken.

Het lichaam als basis

Het lijkt een open deur, het lichaam als basis. Maar dat is het niet. Ik hoorde het verhaal van een vooraanstaand trainer en opleider die eens ventileerde (en hij maakte geen grapje) dat volgens hem de beweegoefeningen wel uit de mindfulnesstraining verwijderd mochten worden, omdat ze niet veel toevoegen. Dit geeft al aan dat mindfulness makkelijk mis te verstaan is.

Ook al spreken we tijdens een mindfulnessles, we gaan (als het goed is) steeds terug naar de ervaring in het huidige moment en ervaren doe je met je lichaam. Vertragen is hierbij een belangrijk hulpmiddel.

Het vraagt van trainers dat zij zelf ‘belichamen’ wat ze van hun deelnemers vragen om te oefenen. Dat belichamen is een moeilijk te vangen begrip, dat in de MBI:TAC uitgebreide extra aandacht krijgt, juist omdat het zo lastig te vatten is én omdat het over de persoon van de trainer gaat. Naar aanleiding van de intervisies die ik de afgelopen tijd gehad heb met collega’s en het bekijken van het (bij-)scholingsaanbod voor trainers, ben ik van mening geworden dat het belichamen extra aandacht verdient.

Meer aandacht voor de vertaalslag

Belangrijke vragen

Regelmatig vroegen deelnemers me tegen het eind van een mindfulnesstraining hoe ze nu het geleerde in hun leven en hun werk konden inpassen. Dat is een belangrijke vraag. Vooral als je een leven hebt dat vol zit met stressfactoren waar je maar heel beperkt invloed op hebt, bijvoorbeeld het onderwijs of de zorg. Hoe kun je mindful zijn en blijven en zo gezond mogelijk zijn als je terugkeert in een ziek systeem?

De laatste jaren besteed ik standaard aandacht aan deze vraag, die voor veel mensen een uitdaging vormt. Het brengt de vraag met zich mee ‘wat ligt er binnen je invloedssfeer?’, ‘hoe ga je om met wat daarbuiten ligt en waar je evengoed last van hebt?’ en ‘wat is nu eigenlijk echt belangrijk in je leven?’

Soms een groot contrast

Er gaapt een leemte tussen de trainingssessies en het echte leven. Tijdens een mindfulnesssessie (haha, een woord met 5 s-en!) krijgt een deelnemer support van een aandachtige, zorgzame en belichaamde trainer (als het goed is), die de voor de deelnemer belangrijke momenten herkent en kan doen wat nodig is om deze momenten een deel van het ontdekkingsproces van de deelnemer te maken. Zo wordt de plek van de training een veilige plek, waar deelnemers moeilijke thema’s onder ogen kunnen komen en iets waardevols kunnen leren.

Buiten de lessen vinden deelnemers zich soms in een strenge of veroordelende relatie, waar weinig geduld of begrip is voor hun moeilijkheden of worsteling. In zo’n omgeving is het lastig om je verder te ontwikkelen in zorgzame aandacht. Sterker nog: zo’n omgeving zet vaak de overlevingsinstincten weer aan. Dan is er juist weinig aandacht voor mildheid en zo kan een deelnemer makkelijk gedemotiveerd raken.

Alledaagse drukte

Voeg aan dit alles toe dat onze levens vol en druk zijn. Verantwoordelijkheden naar het gezin, veeleisende banen en volle agenda’s, nooit eindigende to-do-lijstjes… Dan valt het echt niet mee om je de belangrijke lessen uit de training te herinneren op de momenten dat het van toepassing is. En wat dacht je dagelijks 45 minuten te oefenen? In plaats van mediteren wordt regelmatig het uitstellen van mediteren geoefend, dat is me inmiddels wel duidelijk.

Het is dus geen verrassing dat het grootste obstakel naar een effectieve mindfulnesstraining de vertaling naar het dagelijks leven is. En het is precies daar, in het leven van de deelnemer, dat die vertaling er het meest toe doet. Die 2,5 uur die een sessie duurt, is kort in verhouding tot de overige 165,5 uur van de week, waarin deelnemers niet in de mindfulnessgroep zijn…

De hierboven beschreven vragen ‘wat ligt er binnen je invloedssfeer?’, ‘hoe ga je om met wat daarbuiten ligt en waar je toch last van hebt?’ en ‘wat is nu eigenlijk echt belangrijk in je leven?’ lijken steeds relevanter.

Aandacht voor waarden

Deze vragen hebben alles te maken met je waarden. Waarden zijn de dingen die jij als persoon écht belangrijk vindt in het leven. Deze persoonlijke waarden kunnen je houvast bieden, ze geven je richting in je leven, vergelijkbaar met een kompas. Er zijn tal van werkvormen en oefeningen beschikbaar om je meer bewust te worden van de waarden die je in je leven nastreeft en je te ondersteunen in het maken van gezonde keuzes op dit gebied.

In de MBSR training komt dit belangrijke gebied wat mij betreft té weinig aan bod. Dat is jammer, want deze vragen en de antwoorden erop houden rechtstreeks verband met waarom iemand aan een mindfulnesstraining begint.

De toekomst van mindfulness

Zoals ik al schreef, verweef ik al een aantal jaren bovenstaande thema’s in de mindfulnesssessies. Zonder dat ik het MBSR-programma verlaten heb, durf ik te zeggen. In het begin voelde dat wel zo. Wat voor mij een kantelmoment is geweest, is een uitspraak van Jon Kabat-Zinn over het trainerschap. Jon zei “Teach each session as the whole course” en “Teach the whole course in each session“. Oftewel verwerk de hele mindfulnessboodschap in de iedere les, wees niet bang om thema’s aan bod te laten komen die nog niet op ‘het programma staan’ in een les.

Dit gaf mij een gevoel van vrijheid als trainer. Datgene wat ik al een tijdje wilde doen, was nu gewoon OK om te doen. Zo ben ik gaan experimenteren met de bovengenoemde thema’s in de 8-weekse training te verweven. Ik denk echt dat mijn trainingen daardoor beter zijn geworden. Hiermee bedoel ik dat de training meer… :

• vertraging geeft;
• vertrouwen geeft in het lichamelijke ervaren van gevoelens;
• handvatten geeft in de vertaling naar het dagelijks leven;
• belangrijke vragen over de waarden in het leven bij deelnemers aanraakt;
• een mooi begin met de compassie-beoefening maakt.

Concrete voorstellen

Als we nu eens stellen dat hetgeen ik hierboven schreef geen complete onzin is, hoe zou een mindfulnesstraining 2.0 er dan uit kunnen zien?

• De training zou langer duren, minimaal 10 weken. En niet alleen omdat ik er meer inhoud zou willen stoppen, maar vooral omdat we vanuit de neurowetenschappen steeds duidelijker krijgen dat voor een echt structurele verandering in ons brein 10 weken nodig is. Gedragsverandering gaat gepaard met veranderingen in ons brein, vandaar.
• Als alternatief voor een 10-weekse training zou een meer modulaire opzet kunnen dienen, bijvoorbeeld 3 blokken van 3 à 4 weken, verdeeld over een wat langere tijd mét daartussen voldoende inspiratie om te blijven oefenen. Deze inspiratie zou online kunnen zijn.
• Inhoudelijk gaat er in de nieuwe mindfulnesstraining meer aandacht zijn voor:
  • patronen in communicatie,
  • mindful bewegen en het respecteren van grenzen (hetgeen we in communicatie weer terugvinden),
  • negatieve effecten van mediteren (hoe reguleer je vervelende gevoelens) en de link met traumasensitiviteit,
  • welke waarden zijn van belang in het leven van deelnemers en wat betekent dat voor de keuzes die er zijn? Hier kan de mindfulnesstraining nog veel leren van de ACT (Acceptance and Commitment Therapy, een relatief nieuwe vorm van gedragstherapie, waar naast de waarden ook aandacht is voor ‘toegewijde actie’ (handelen naar die waarden) én mindfulness.
• Tenslotte zou ik in de trainersopleiding meer aandacht willen zien voor vertraging en belichaming. Hoewel ik mijn trainersopleiding lang geleden deed en niet kan oordelen over hoe een en ander nu is ingericht, zie ik bij andere mindfulnesstrainers (bijvoorbeeld tijdens de supervisies die ik geef) voldoende aanwijzingen om dit punt hier te noemen.

Reflectie

Ik heb geen directe invloed op de opbouw van het mindfulnessprogramma. Natuurlijk zou ik een voorstel kunnen indienen bij degenen die daar meer zeggenschap hebben en aan de frontlinie van ons vak gaan staan, maar die tijd heb ik echt gehad. De inhoud van het mindfulnessprogramma ligt vast, is helemaal niet verkeerd én vraagt van de trainer een goede (betere?) begeleiding om de vertaalslag naar het leven te maken.

Wat er achter de schermen gebeurt, weet ik niet. Misschien is men al wel bezig met een verbeteringsslag. Als ik hierover nadenk, waarom zouden anderen dat dan niet doen? We hebben allemaal wel eens gehoord van synchroniciteit…

Bij Relax More zijn en blijven we wakker

Ook al hebben de trainingen en lessen die we geven een inhoudelijke vorm, er is ruimte genoeg om binnen en buiten die vorm te bewegen, zonder de vorm onrecht aan te doen. Ook ik vraag me geregeld af wat nu écht van belang is voor mijzelf en voor hetgeen ik wil uitdragen met Relax More. Hierboven beschreef ik wat ik zoal ontdekte en leerde op het gebied van mindfulnesstrainingen verzorgen.

In de mindfulnesstraining vlechten Judith en ik de bovengenoemde thema’s in. Daarnaast heb ik de afgelopen tijd gewerkt aan de Veerkrachttraining. Deze training is door z’n opzet een hele mooie vorm om voor en/of na de mindfulness– of compassietraining inspirerend te zijn, om de beoefening levend te houden en zo de effecten van de training te bestendigen. En natuurlijk zijn er de tweewekelijkse online meditatie-uurtjes, waar alle ex-deelnemers voor worden uitgenodigd.

Zo doen we ons best om de waarden die van belang zijn in ons leven tot uitdrukking te laten komen in de dingen die we doen binnen Relax More. Graag tot ziens!

Foto: Drew Beamer on Unsplash

Gerelateerde berichten