Qigong bij de preventie, behandeling en herstellen van COVID-19

Inleiding

Onderzoekers vroegen zich af wat er bekend is over de effecten van Qigong bij luchtweginfecties, en dan meer specifiek bij COVID-19. Dat is natuurlijk een heel actuele kwestie. Tegelijk is daar ook nog geen uitgebreid en gedegen onderzoek over bekend. Hoe heeft men dat aangepakt?

Opzet van het onderzoek

Allereerst hebben de onderzoekers gekeken naar een aantal medische aspecten die bij een ernstige COVID-19-infectie plaats kunnen vinden. Enkele medische problemen die regelmatig beschreven worden – en die we ook in de media wel gezien en gehoord hebben – zijn dat:

• Mensen met een verminderde afweer (o.a. door onderliggende ziekten en/of ouderdom) extra vatbaar zijn;
• Een COVID-19 infectie gepaard kan gaan met een cytokinestorm. Dit is een ernstige en vaak fatale ontregeling van de afweer waarbij de afweercellen een ontstekingsreactie in het hele lichaam veroorzaken. De afweer slaat als het ware ‘op hol’, er is geen houden meer aan;
• Ernstige ademhalingsproblemen kunnen ontstaan;
• Het herstel veel energie, ademhalingstraining, bewegings- en spierkrachttraining en ook psychologische ondersteuning vraagt.
• Inmiddels lijkt het er sterk op dat een aantal mensen langdurig blijvende restklachten houdt (hoe lang weten we nog niet) op het gebied van moeheid en energieniveau.

Op basis van deze kennis werden een aantal zoekwoorden gekozen die betrekking hebben op deze medische problemen ⁽¹⁾, en werden deze gecombineerd met een aantal Qigong gerelateerde zoekwoorden ⁽²⁾. Vanwege de typische luchtwegproblemen die bij COVID-19 infecties kunnen voorkomen, werd natuurlijk ook gezocht op ‘luchtweginfectie’ en ‘adem-revalidatie’.

Deze zoektermen werden ‘losgelaten’ op een aantal medische databases en de gevonden artikelen werden vervolgens beoordeeld. Als het een klinisch overzicht betrof of een systematische review ⁽³⁾ en in het Engels of Chinees was geschreven, werd het artikel toegelaten. Dat bleken er uiteindelijk 45 te zijn.

Over Qi en Qigong

Uiteraard leggen de onderzoekers in hun artikel uit wat verstaan wordt onder Qi en Qigong. Ik zal kort samenvatten wat zij beschrijven.

Qi

Dit is de energie die stroomt door de meridianen en die zorgt dat we onze dagelijkse levensactiviteiten kunnen verrichten. Er zijn verschillende soorten Qi. De circulatie van Qi is betrokken bij alle levensprocessen. Veel ziekteprocessen zijn een gevolg van een verstoorde Qi-stroom.

Qigong

Dit is de training van het kunnen reguleren van de Qi. Het mag gezien worden als een mind-body training om lichaam, geest en adem te reguleren, zodat gezondheid bevorderd wordt en ziekte voorkomen of genezen.
De oefeningen bestaan uit langzame bewegingen of stilstaande houdingen, gepaard met ademinstructies en meditatie, veelal in de vorm van visualisatie en/of concentratie.

Deze oefeningen kennen een geschiedenis van meer dan 4000 jaar en zij zijn diep verweven met de Traditionele Chinese Geneeskunde en de Taoïstische leer. De term Qigong is echter pas in de jaren vijftig van de vorige eeuw gemunt voor deze heilzame lichaam-geest discipline.

Onderzoek heeft al aangetoond dat Qigong zeer ondersteunend kan zijn bij veel (ook chronische) ziektes die onder de interne geneeskunde behoren, alsmede bij veel psychosomatische aandoeningen. Denk hierbij aan astma, maagaandoeningen, fibromyalgie, suikerziekte en hoge bloeddruk. Daarnaast wordt Qigong gebruikt als gezondheidsondersteuning bij oudere mensen met stemmingsstoornissen en cognitieve [= het denkvermogen betreffend] achteruitgang en dementie.

Onderverdeling van Qigong

We maken even een kort uitstapje om enkele vormen van Qigong te noemen en in te delen. In het onderzoek wordt gesproken van dynamische- of actieve Qigong en meditatieve- of passieve Qigong.

Onder de actieve Qigong kunnen we o.a. Tai Chi Chuan, Yi Jin Jing (spier- en pees-versterkingsoefeningen), Wu Qin Xi (de vijf dieren oefeningen), Liu Zi Jue (de zes helende klanken) en Ba Duan Jin (de acht brokaatoefeningen) rekenen. Allemaal oefeningen die wereldwijd bekend zijn en geoefend worden.

Bij passieve Qigong beweegt het lichaam niet of weinig (hetgeen niet wil zeggen dat het lichaam daarbij onbelangrijk is!) en wordt meer gewerkt met meditatie en adem. Het is meer een mentale dan een fysieke training.

Voor veel mensen is actieve Qigong makkelijk te leren en gezien de fysieke componenten ervan lijkt actieve Qigong meer geschikt als training voor het bewegingsstelsel, waaronder de ademhalingsspieren, dan passieve Qigong.

Heilzame effecten van Qigong op luchtweginfecties

In de Traditioneel Chinese Geneeskunde [= Medicine, dus TCM is de meestgebruikte afkorting] wordt een luchtweginfectie ingedeeld bij de ziekten die door externe pathogenen [= ziekteverwekkers] veroorzaakt wordt. Er ontstaat een balansverstoring, die ons afweersysteem moet corrigeren met behulp van de zgn. “Wei Qi”, de Qi of energie die het immuunsysteem representeert volgens de TCM. Als de Wei Qi voldoende sterk is, zal de infectie bestreden kunnen worden.

Oudere mensen hebben vaak verslechterde orgaanfuncties door reeds bestaande chronische aandoeningen. Hierdoor is hun Wei Qi niet meer zo krachtig en zijn ze vatbaarder voor ziekteverwekkers en zal een infectie ook sneller een ernstig beloop hebben.

Omdat Qigong ook de Wei Qi versterkt, kan het wellicht luchtweginfecties voorkomen, het beloop ervan positief beïnvloeden of het herstel bevorderen.

Mogelijke werkingsmechanismen van Qigong bij luchtweginfecties

De kleine getallen zónder haakjes (bijv. ⁹⁹) die in dit gedeelte bij de tekst staan, refereren aan de onderzoeken die in de literatuurlijst van het artikel staan. Mét haakjes: zie onderaan dit artikel.

1) Stress- en emotieregulatie

Iedere ziekte zorgt voor een stressreactie in het lichaam. Daarnaast kan er ook stress ontstaan door de zorgen die je kunt hebben over het ziek-zijn. De door Benson geobserveerde fysiologische veranderingen [= veranderingen in de stofwisseling] tijdens meditatie ¹³ laten zien dat meditatie stress kan tegengaan. Benson spreekt daarbij van een “relaxatie-respons” [= ontspanningseffect].

Zo is ook gevonden dat het meditatief bewegen door Qigong de hoeveelheid stresshormonen in het bloed vermindert ¹⁴. Een ander effect is dat beoefenaren minder reactief worden, zodat negatieve gedachten minder grip krijgen. Een dempend effect op de hormonale stress-as – waarbij o.a. de hypothalamus, hypofyse (beide oude hersenstructuren) en bijnierschors betrokken zijn, en die direct effect hebben op de werking van het autonome zenuwstelsel – maakt dat ontstekingsreacties minder heftig zijn ¹⁵.

In een groot onderzoek werd gevonden dat Qigong gevoelens van angst en depressie verminderde bij mensen met COPD [= chronisch longlijden] ¹⁶. Ook belangrijk om te vermelden is dat het beoefenen van Qigong een gevoel kan geven van controle (je doet zelf iets positiefs voor je gezondheid) en saamhorigheid als je het in een groep doet ^{17, 18}.

2) Versterken van de ademhalingsspieren

Liu vond bij onderzoek dat Qigong meetbare effecten had op grijpkracht, spronghoogte en teenkracht bij oudere mensen ¹⁹, dus een positief effect op spierkracht. Het specifiek trainen van de buikspieren leidde tot een sterker middenrif [= de belangrijkste ademhalingsspier] ²⁰. Wu vond ook sterkere ademspieren bij COPD-patiënten die 3 maanden Liu Zi Jue trainden ²¹.

3) Ontstekingsvermindering

Qigong kan een positief effect hebben op zowel ontstekingsfactoren als op ontstekingsreacties. Zo is onder andere gevonden dat een 6 maanden Tai Chi programma leidde tot een lagere IL6 spiegel [= Interleukine 6, een ontstekingseiwit], terwijl dit voordien bij de deelnemers veel te hoog was ²².

Andere onderzoeken laten een lagere CRP spiegel zien [= een ontstekings-graadmeter], een lagere productie van ontstekingsbevorderende stoffen en hogere spiegels van ontstekingsremmende stoffen (cytokines) ^{24, 25}.

4) Het verbeteren van de immuunfunctie

De verbetering van de immuunfunctie door Qigong laat zich zien in de specifieke- en de niet-specifieke immuunrespons.

We beginnen met de niet-specifieke immuunrespons. Hier zien we dat Qigong het aantal en de activiteit van immuuncellen in het bloed verhoogt. Hierbij worden vaak de T-helpercellen genoemd, alsmede de Natural Killer-cellen; en dan gaat het vaak vooral over de stoffen die de aanmaak en/of functie van deze belangrijke afweercellen bevorderen ^{24, 26, 27}.

Boeiend is te lezen dat Nieman concludeert dat matig intensief oefenen het risico op luchtweginfecties kan verminderen, terwijl intensief oefenen (“heavy exercise”) dit risico juist kan verhogen ²⁸.

Over de specifieke immuunrespons hebben we het als we kijken naar een toename van de immuuncellen en de spiegels van immunoglobulines [= antistoffen of -lichamen]. We zien dat er diverse positieve resultaten gevonden zijn. Het gaat dan steeds om een significante [= meer dan toevallige, dus zeer waarschijnlijk door de interventie {in dit geval Qigong…} veroorzaakte verandering] verhoging van dendritische cellen ²⁹, B-lymfocyten ³⁰ [= beide een bepaald soort afweercel] en IgA, IgG en IgM ³¹ [= belangrijke immunoglobulinen {Ig}].

Het valt op dat deze verbeteringen groter zijn naarmate er langer (meerdere jaren) wordt geoefend. Gelukkig werd ook gezien dat na een maand al positieve effecten meetbaar waren, hetgeen natuurlijk zinvol is om te weten in relatie tot de huidige COVID-19 pandemie.

Een klein zijpaadje, maar misschien van belang wanneer er daadwerkelijk een vaccin is, is dat onderzoek ³² laat zien dat Qigong-beoefenaars na een waterpokkenvaccinatie een grotere immuunrespons hadden [= dus meer afweer kregen]. Een ander onderzoek ³³ liet zien dat na een griepvaccinatie de omvang en duur van de antilichaamrespons veel beter was bij de Tai Chi-beoefenaren dan bij de controlegroep.

Klinisch bewijs voor de effectiviteit van Qigong bij luchtweginfecties

Preventie

Er zijn een paar studies over de preventieve voordelen van Qigong bij luchtweginfecties. Zo is daar de studie van Hu et al [= en anderen] ³⁴, die bewees dat Qigong-beoefenaren significant minder luchtweginfecties hadden dan de controlegroep die ging joggen. Het onderzoek liep twee jaar, en de effecten van Qigong werden alleen maar groter (dus de verschillen tussen de twee groepen namen toe).

Wright et al ³⁵ deden onderzoek bij zwemmers die ook Qigong beoefenden en vonden dat hoe meer Qigong er werd geoefend, hoe milder de optredende verkoudheids- en griepverschijnselen waren.

Behandeling

Er zijn een paar studies gevonden over de toepassing van Qigong in de acute fase van luchtweginfecties. Deze studies laten een verkorting van de infectieduur zien, maar géén bewijsbare vermindering van de prevalentie [= frequentie van vóórkomen] van luchtweginfecties.

Herstel en revalidatie

Ernstige luchtweginfecties hebben vaak een langdurige herstelperiode, ook bij jongere mensen. De onderzoeken naar effectiviteit van Qigong bij het herstellen van luchtweginfecties zijn ook al niet heel dik gezaaid, maar we staan niet helemaal met lege handen! Verschillende onderzoeken laten de ondersteunende werking van Qigong zien.

Zo is daar Tong’s meta-analyse (zie ⁽³⁾ hieronder voor uitleg) over 10 onderzoeken, dat aantoont dat Qigong de longfunctie van COPD-patiënten [= chronisch longlijden, met name chronische bronchitis en longemfyseem] verbetert. Daarnaast werd bij deze mensen ook een verbetering van kracht en conditie gevonden en een verbetering op een belangrijke meetschaal voor kwaliteit van leven.

De onderzoekers vonden hierbij dat met name Ba Duan Jin en Yi Jin Jing verbetering gaven en dat het effect van Liu Zi Jue niet meetbaar was. Overigens laat een andere studie ³⁸ zien dat Liu Zi Jue wel degelijk effectief is ten behoeve van COPD-patiënten.

Tenslotte noem ik nog het onderzoek van Chen et al ³⁹, dat aantoont dat de longfunctie verbeterde en de opnameduur in het ziekenhuis verminderde bij patiënten met bronchitis die Ba Duan Jin oefenden. Uiteraard vergeleken met een controlegroep die deze oefeningen niet deed.

En verder…

Het artikel vervolgt met een gedeelte over hoe je Qigong kunt leren en tips voor het beoefenen. Aangezien mijn artikel al lang genoeg is en je elders op de website ook info over Qigong kunt vinden, laat ik dat hier verder buiten de bespreking.

Aanbevolen vormen van Qigong

Dat zou ik ook kunnen doen met het deel over welke Qigong vorm aan te raden is. Toch is het m.i. zinvol te vermelden dat de auteurs vinden dat Ba Duan Jin, Liu Zi Jue en buikademhalingsoefeningen het meest geschikt zijn. Ik moet bekennen dat ik eigenlijk géén idee heb waarom nu ineens buikademhaling als aparte discipline wordt genoemd; in het hele artikel wordt er verder niet op deze wijze over gerept…

Deze drie oefenvormen zijn volgens de auteurs vaak toegepast, ze zijn makkelijk te leren, niet te hoog qua intensiteit en ze kunnen geoefend worden in een kleinere ruimte. Dat maakt ze geschikt voor thuisbeoefening, bijvoorbeeld tijdens quarantaine.

Er volgt nog een stuk over deze drie verschillende vormen dat ik nu buiten beschouwing laat.

Conclusies

De auteurs concluderen dat het bewijs suggereert dat Qigong potentieel bruikbaar kan zijn bij de preventie, behandeling en het herstel van luchtweginfecties, inclusief COVID-19. Met name ouderen zouden ervan kunnen profiteren. Verdere onderzoeken zijn nodig om de effectiviteit van Qigong in deze contexten aan te tonen.

Nabeschouwing

De onderzoekers hebben snel actie ondernomen toen de corona-crisis losbarstte. Het is een specifiek onderwerp, dus dat men geen honderden onderzoeken vond is niet vreemd. Ten aanzien van COVID-19 is er helemaal geen enkel onderzoek m.b.t. het effect van Qigong beschikbaar. Dat maakt dat de onderzoekers – begrijpelijkerwijs – wat moeten voortborduren op onderzoeken naar aan COVID-19 verwante ziekten en symptomen. Dat brengt natuurlijk een risico met zich mee, namelijk dat ze verkeerde aannames en gevolgtrekkingen hebben gedaan.

Toch lees ik – als enigszins inhoudsdeskundige – geen heel verrassende of opvallende dingen in het onderzoek, dus kan ik de gevolgde redenaties en conclusies begrijpen.

Nog drie opmerkingen

1. Ik lees dat de effecten bij veel geraadpleegde onderzoeken pas na een programma van 12 of 24 weken, of zelfs een half jaar, worden gemeten. Daarnaast wordt veelvuldig gevonden dat langer oefenen leidt tot meer effect. Qigong beoefenaren weten natuurlijk dat alleen herhaalde oefening leidt tot resultaat, dus dat is voor hen niet vreemd.
   Het roept bij mij wél de vraag op wanneer eigenlijk de eerste effecten meet- en merkbaar zijn. En me dunkt ook relevant voor de huidige COVID-19 perikelen.
2. “Meer onderzoek is nodig.” Bijna elk wetenschappelijk artikel besluit met deze opmerking. En dat is niet alleen om onderzoekers met nieuwe subsidies aan het werk te houden. Wetenschap is nooit af. Het twijfelt en zoekt zich naar houvast in moerassen vol onzekerheden. Heel frustrerend voor wie precies wil weten ‘hoe het zit’.
   En denk je te weten hoe het zit, dan kan nieuw onderzoek die zekerheid onderuit halen.
   Dat geldt ook bij dit onderzoek, vooral omdat het onderwerp zo actueel én nog weinig onderzocht is.
   Ik vermoed en hoop dat er al nieuwe en specifiek op COVID-19 gerichte onderzoeken gestart zijn.
3. Ik vind het ook het vernoemen waard wat NIET gevonden is bij de analyse van de 45 artikelen, namelijk dat Qigong nadelig zou kunnen zijn. Nergens in het artikel worden negatieve effecten van Qigong bij luchtweginfecties genoemd.

Een prettig leesbaar en goed uitgewerkt artikel, leuk om te bestuderen, zorgvuldig uitgevoerd onderzoek, met een actuele waarde en dus van belang. 

Noten

De zonder haakjes in superscript gemaakte noten refereren aan de bronnen in het artikel. Mét haakjes:

(1) Onder andere deze zoekwoorden: immuunfunctie, ontsteking, cytokine, ademhalingsspieren, buikademhaling, stress, emotie.

(2) Onder andere deze zoekwoorden: Qigong, Qi Gong, Tai Chi, Tai-Chi, Taichi, Taiji, Yi Jin Ying, Wu Qin Xi, Ba Duan Jin, Liu Zi Jue (deze laatste vier ook in diverse spellingen).

Updates worden ook vaker door inhoudelijk deskundigen gepubliceerd; in tegenstelling tot bijv. een meta-analyse, die heel technisch uitgevoerd kan worden door niet-deskundigen.

De bewijskracht van een klinische review is niet duidelijk ingedeeld, zie de pyramide hiernaast (bron).

Colofon

Bronartikel: Qigong for the Prevention, Treatment, and Rehabilitation of COVID-19 Infection in Older Adults. Fan Feng, M.D., Ph.D., Sylvie Tuchman, B.A., John W. Denninger, M.D., Ph.D., Gregory L. Fricchione, M.D., Albert Yeung, M.D., Sc.D. 10 mei 2020. (PDF)

Dit artikel is geschreven door Ronald de Caluwé. Het mag overgenomen worden, ná toestemming en mét bronvermelding én link naar dit artikel. Neem dus eerst contact op.
De foto bij dit artikel is van © Rob Feber, gemaakt tijdens Wereld Tai Chi Dag 2018 in Apeldoorn.